معرفی:
قلمزنی عبارت است از حکاکی و تزئین نقوش بر روی اشیاء فلزی به ویژه « مس- برنج- نقره- طلا » به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم به ضربه چکش بر روی اجسام فلزی. فلز مس به سبب نرمی و شکل پذیری که دارد در هنر قلمزنی متداول تر از سایر فلزات است.
هنر قلمزنی یکی از رشته های هنرهای سنتی ایران است که می توان آن را در دسته بندی در رده ی هنرهای صناعی و در گروه فلزکاری قرار داد. هنر قلمزنی روی فلز از آن رو بیشتر مورد توجه هنرمندان است که از دوام و بقای بیشتری نسبت به سایر اشیاء برخوردار است.
پیشینه قلمزنی:
پیشینه قلمزنی به زمان سکاها یا سیت ها نسبت داده می شود که نژاد آریایی داشتند و دارای نقوش برجسته‌ای مثل خدایان سوار بر ارابه است و با تشکیل حکومت هخامنشی هنر قلمزنی متحول شد و این دوره در واقع اوج هنر فلزکاری است. در دوره ساسانیان مرسوم ترین ظروف، سینی بوده که با تصاویر شکار و مراسم پادشاهان مزین می شده است. در سده‌های آغازین اسلام نیز هنر قلمزنی دوره ساسانی را مورد تقلید قرار می دادند اما در اثر علاقه هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش به اسلام، طرح‌های بومی و اسطوره‌های ایرانی جای خود را به خطوط کوفی، آیات و احادیث دادند. بعد از آن در دوره سلجوقی مشبک‌کاری روی فلز رواج پیدا کرد و در دوره صفوی نقره‌کوبی روی فلزات به اوج شکوفایی رسید. اما در دوره قاجار این هنر با بی‌اعتنایی روبروشد و هنر قلمزنی مثل رشته های دیگر هنری بی اهمیت شد.
بالاخره در دوره معاصر حیات دوباره این هنر مدیون تلاش هنرمندان قلمزنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است که از زمان تأسیس این سازمان در سال 1335 هـ.ش و انتصاب هنرمند شایسته، مرحوم استاد محمود معنوی که گامی نو در جهت توسعه و گسترش این هنر برداشته است؛ هنر قلمزنی جایگاه خود را در میان هنرهای دیگر بدست آورده است.
سبک های قلمزنی:
قلمزنی عکس یا ریزه قلم: به شیوه ای از قلمزنی می گویند که نقوش با ضربات بسیار آرام چکش بر قلم روی سطح رویی فلز ایجاد می شود و در آن میزان فرورفتگی زمینه نقش اهمیت ندارد.
قلمزنی نیم برجسته: به شیوه ای از قلمزنی می گویند که در آن ضربات چکش روی قلم نسبت به قلم زنی عکس سنگین تر است به شکلی که فضای زمینه نقش خیلی کم گود شود و خود نقش کمی حجم پیداکند و برجسته شود.
جُنده‌کاری: به شیوه ای از قلم زنی می گویند که نقوش از پشت ورق و با ضربه های خیلی سنگین چکش و قلم برجسته می کند.
مشبک‌کاری: به شیوه ای گویند که نقوش ابتدا با یکی از انواع شیوه های قلمزنی ایجاد و بعد زمینه نقش از سطح فلز بریده و برداشته می شود. مشبک کاری در ایران با قلم تیزبُر و یا با استفاده از کمان ارّه انجام می گیرد.
روش انجام کار قلمزنی به این صورت می باشد که ابتدا پلاک و یا ظرف مخصوص قلمزنی را قید گرفته و بعد از انجام مراحل قیدگیری طرح را برروی کار پیاده می گردد.
پیاده کردن طرح بر روی کار به 4 روش قابل اجراست:
-
طراحی به صورت مستقیم و با دست
-
کپی کردن طرح با استفاده از کاربن
-
چسباندن طرح با چسب چوب بر روی سطح فلزی
-
روش چرمه کردن
بعد از اجرای یکی از این روش ها شروع به قلم زدن خطوط اولیه طرح با استفاده از قلم نیم می شود. پس از اتمام قلمزنی خطوط اولیه با توجه به سبک قابل اجرا بر سطح فلز شروع به حجم دادن و یا تزئین طرح مورد نیاز می کرده و بعد از اتمام کار، ظرف و یا سطح فلزی را حرارت داده و قید را از کار جدا و در پایان آن را پرداخت، اسیدکاری و سیاه کاری می کنند.